Autor tej zajmującej książki jest uznanym hiszpańskim dziennikarzem i eseistą. Sławę przyniosła mu wydana w 2016 roku “La España vacía” – pełen rozmachu i erudycji opis Hiszpanii, której nie zna statystyczny turysta i wielbiciel paelli czy flamenco. W kolejnym eseju Autor pozostaje wierny idei opisywania miejsc nietypowych, mniej oczywistych bądź z różnych względów zapomnianych tak przez Boga, jak i internetowe wyszukiwarki. I jest to równie wysmakowana literacko podróż, jak poprzednia.
“Lugares fuera del sitio”, czyli dosłownie “miejsca poza miejscem” albo nawet “miejsca nie na miejscu” to zbiór interesujących historii iberyjskich enklaw. Del Molino zaczyna swoją podróż od Gibraltaru, by następnie przenieść się do jego afrykańskich odbić – Ceuty i Melilli. W tej opowieści wydobywa na światło dzienne swoisty metysaż kulturowy, jakiego produktem jest Hiszpania (nawet jeśli czasami pragnie o tym zapomnieć). Gibraltar w ujęciu Del Molina to nie tylko przyczółek brytyjskiego imperium w podbrzuszu Europy, lecz również miejsce naznaczone kulturą żydowską, jako że było schronieniem tej mniejszości w czasach, gdy w Hiszpanii nie była ona mile widziana. Po drugiej stronie Cieśniny mamy dwa marokańskie miasta, które pozostają częścią państwa hiszpańskiego od kilkudziesięciu lat. Del Molino wskazuje na bliskie powiązania Maroka, a przede wszystkim Rifu, jego północno-zachodniej części, z historią Hiszpanii, jak również na konsekwencje zdarzeń historycznych dla dzisiejszej sytuacji w obu państwach i obu autonomicznych miastach-enklawach. Widać, że Autor nie tylko solidnie pogrzebał w książkach historycznych, wydobywając smakowite kawałki z burzliwych dziejów Półwyspu Iberyjskiego i jego okolic, ale też z łatwością dokonuje głębokiego namysłu nad historią, myślą nacjonalistyczną czy ideą scentralizowanego nowoczesnego państwa, jakim Hiszpania zawsze chciała być i nigdy do końca się jej to nie udało. Historia (a raczej historie, bo chodzi o narrację, nie suchy ciąg wydarzeń) są dla Del Molina niczym klocki do układania dla zręcznego dziecka. Lubuje się on w nietypowym ich zestawianiu, z którego powstają fascynujące intelektualnie konstrukcje. Nawet jeśli nie ze wszystkimi można się zgodzić, na pewno dają do myślenia.
Po opuszczeniu regionu Słupów Herkulesa Del Molino udaje się na pogranicze hiszpańsko-portugalskie, tę, w jego słowach, najstarszą granicę w Europie, gdzie pokazuje nam paradoksalne miasteczko Rinohor. Paradoksalne dlatego, że wbrew geopolitycznym czy geoekonomicznym tendencjom, to część portugalska prosperuje, podczas gdy część hiszpańska wyraźnie się zwija. Nie sposób nie wspomnieć tutaj o jego tezach z poprzedniego eseju. Hiszpański interior się wyludnia i ulega zapomnieniu, a nie ma terytorium bardziej się temu poddającego niż północny zachód państwa. Tymczasem pozbawiona zamorskich kolonii Portugalia dokonuje swoistego odwrotu od morza i szuka istoty swej narodowej kultury we własnym interiorze, do którego wyprawiali się ze swoim szkiełkiem i okiem wybitni lizbońscy intelektualiści. To przeplatanie się siły oraz słabości (ekonomicznych i politycznych z intelektualnymi i wyobrażeniowymi) sprawia, że opisywane miasto nabiera w ujęciu Del Molina ważności i symbolizmu. Jest to również miejsce przeplatania się wpływów kulturowych i językowych, owocujących chociażby lokalnym narzeczem, zwanym portuñol. Jeszcze raz, choć może tutaj mniej silnie, mamy do czynienia z metysażem kulturowym.
Potężny sus na drugą stronę Półwyspu i oto jesteśmy w Pirenejach, gdzie Autor przybliża nam historię zmagań hiszpańsko-francuskich, których efektem jest istnienie hiszpańskiej enklawy Llivíi na terytorium francuskim, a także samotność Andorry. Oba te miejsca są również mocno powiązane z Katalonią – w Andorze kataloński jest językiem urzędowym, a w Llivíi chętnie spotykają się katalońscy politycy. W tej części Autor najmocniej zanurza się w filozoficzne rozważania na temat granicy, pogranicza oraz tego, co znaczy życie w zapomnianej przez wszystkich enklawie. Bardzo mnie ujęły te chwilami szalone andorskie opowieści oraz postaci, które przewinęły się przez to państewko, a szczególnie fakt, że literatura andorska istnieje i ma naprawdę interesujących przedstawicieli.
Na sam koniec Del Molino zostawił sobie enklawy wewnątrzhiszpańskie – fragmenty przynależne administracyjnie jednym prowincjom, a położone w obrębie innych. Dwie z nich położone są w Kraju Basków i stanowią przeżytek z czasów feudalnych. Dzisiaj, w Hiszpanii pełnej autonomicznych rządów, mieszkanie w takiej enklawie jest niezwykle uciążliwe, gdyż przynależność administracyjna nie pokrywa się z geograficzną bliskością lokalnych centrów. Szkolnictwo czy ochrona zdrowia w tych enklawach stają się przedmiotem międzyautonomicznych ustaleń i właściwie trudno się dziwić mieszkańcom, że optują za zmianami terytorialnymi. Jednak ustanowiony w latach trzydziestych XIX wieku, gdy po raz pierwszy realizował się sen o scentralizowanej Hiszpanii (przerwany wybuchem I wojny karlistowskiej), podział administracyjny nie może dopuścić żadnych zmian, tak jakby włączenie dziury na mapie, jaką stanowi Hrabstwa Treviño do baskijskiej prowincji Araba miało uruchomić rewindykacje i zmiany graniczne w innych miejscach i doprowadzić do bałkanizacji Hiszpanii. Może jest w tym trochę racji. Mam coraz silniejsze wrażenie, że ta ostatnia stanowi podobny imperialny produkt zamierzchłych czasów jak cesarstwo Habsburgów, spajany wysiłkiem mitotwórczym pewnych warstw społecznych. A na ulegających stopniowemu zatarciu zagięciach map, jak określa Del Molino iberyjskie enklawy, kłębią się niepokorne duchy przeszłości, te resztki niezrozumiałego już dla nas świata. Warto się nad nimi pochylić.
Sergio del Molino, Lugares fuera del sitio, Espasa, Barcelona 2018
