Tę powieść okrzyknięto najważniejszym literackim wydarzeniem w Hiszpanii. Przez blisko rok utrzymywała się w różnych rankingach najwyższej sprzedaży, osiągając do dzisiaj ponad dwadzieścia (straciłam rachubę) edycji i sprzedając ponad pół miliona egzemplarzy w ciągu 12 miesięcy od premiery. Zdobyła ważne hiszpańskie nagrody, była omawiana, recenzowana, po prostu na ustach wszystkich. Kupiłem “Patrię”, czytam “Patrię”, sprezentuję jej “Patrię”, szukam “Patrii” – te zdania w poprzednim roku powtarzały się jak mantra.
Fernando Aramburu nie pierwszy raz pisze o konflikcie baskijskim – w 2006 roku wydał zbiór opowiadań na temat ofiar terroryzmu ETA “Los peces de la amargura” i wrócił do tego tematu w powieści w 2012 w powieści “Años lentos”. Tak więc temat wcale nie nowy, a i struktura powieści raczej klasyczna, dość ograna. Skąd więc ten nagły szał?
Przede wszystkim, trafił z publikacją w dobry moment. ETA rozwiązała się przed tygodniem, co było konsekwencją ogłoszonego już w 2011 roku ostatecznego zawieszenia walki zbrojnej i przekazania arsenału w roku ubiegłym. “Patria” stała się kolejnym głosem w złożonej debacie o winach i krzywdach, pamięci i zapomnieniu oraz o tym, jak żyć w Kraju Basków po zakończeniu ponad półwiecznego etapu walki zbrojnej. Po drugie, powieść jest szeroko zakrojona, epicka – inaczej niż wiele dotychczasowych dzieł dotyczących konfliktu baskijskiego, stara się nakreślić pełny obraz pewnego momentu historycznego. W tym celu tworzy postacie będące bardziej egzemplifikacjami pewnej idei, co ułatwia identyfikację czytelnika. Jednak ich przeplatające się losy, odsłaniane achronologicznie w kolejnych rozdziałach, wciągają, sprawiają, że trudno się oderwać od poszczególnych wątków, mimo że zakończenie jest tak naprawdę znane. Nie ma tu miejsca na zaskoczenia i właściwie końcówka powieści jest jej najsłabszym pod względem literackim fragmentem, a sama jej obecność zgrzyta, bo zbyt gładko domyka coś, czego domknąć się nie da.
“Patria” opowiada o losach dwóch zaprzyjaźnionych rodzin zamieszkujących małe miasteczko w okolicach, które znane są z od zawsze wysokiego poparcia dla ETA. Tak naprawdę bohaterkami są dwie przyjaciółki, Bittori i Miren. Ich silne osobowości naznaczają całą powieść i przyćmiewają inne postaci. Miren i Bittori kiedyś chciały pójść do klasztoru, ale ostatecznie w tym samym roku poślubiły dwóch przyjaciół, Txata i Joxeana – wielbicieli rowerów i partyjek musu. Obie rodziny żyły blisko siebie do momentu, gdy ETA wzięła na celownik Txata, właściciela prosperującej firmy przewozowej. Gdy ten nie zapłacił w terminie tzw. podatku rewolucyjnego, haraczu, który organizacja wymuszała na lokalnych firmach, staje się obiektem zmasowanej kampanii wizerunkowej, która sprawia, że wszyscy się od niego odwracają. Wkrótce Txato ginie w zamachu, a sprawcą może być Joxe Mari, syn Miren i Joxeana, który wstąpił do ETA. Książka opowiada o staraniach Bittori, by osadzony w więzieniu Joxe Mari poprosił ją o przebaczenie. Jest to dla niej jedyny cel życia. Jednak prawdziwym tematem jest to, jak doszło do rozłamu między zaprzyjaźnionymi rodzinami, w jaki sposób lokalna społeczność, nie wypowiadając praktycznie ani jednego słowa, wyrzuciła ze swego łona naznaczoną rodzinę. W tym wątku skupia się cała moc książki.
Aramburu zgrabnie nakreśla obraz baskijskiej społeczności. Według mnie bardzo sugestywnie przedstawia pewną kwestię, która jest dla niej kluczowe: swoiste milczenie, często pokryte nieistotnymi lub wymijającymi słowami. Bohaterowie właściwie ze sobą nie rozmawiają, a w każdym razie nie mówią sobie o rzeczach, o których prowadzą monologi wewnętrzne. Czasami wręcz zabraniają sobie nawzajem poruszania jakiegoś tematu. Dzieci Bittori nie są w stanie otwarcie rozmawiać z matką o bólu, próbują ją “chronić” poprzez nieporuszanie drażliwych kwestii i nawet gdy jej syn lekarz dowiaduje się o jej śmiertelnej chorobie, nie jest w stanie jej o tym poinformować. Z drugiej strony matka nie mówi o swoich cierpieniach i świadomości choroby. Miren, która cierpi z powodu osadzonego w więzieniu ukochanego syna, pokrywa swój ból hasłami o walce narodowyzwoleńczej i strofowaniem innych członków rodziny. Gdy drugi syn decyduje się wreszcie wyznać ojcu, że jest homoseksualista, ten go nie słucha, pogrążony w swoich myślach i słowotoku. Zachodzi rozmowa, ale nie ma porozumienia ani nawet prostego przekazania informacji. Bohaterowie wkładają wiele wysiłku w te uniki, co sprawia, że coraz bardziej się od siebie oddalają. Porozumienie z czasem przestaje być możliwe. Joxean w tajemnicy tłumaczy się Txatowi, że nie może go pozdrowić na ulicy, chociaż “robi to w duchu”. Strach przed społecznym ostracyzmem paraliżuje go i odziera z resztek ludzkiej przyzwoitości, ale przede wszystkim odbiera możliwość wypowiedzenia się – zwykłe pozdrowienie przyjaciela nabierze w nowych społecznych okolicznościach ciężaru wypowiedzi wręcz politycznej, opowiedzenia się po jednej ze stron. Lepiej więc milczeć. Lepiej niż na wypowiadaniu uczuć skupiać się na wymianie zdań o wycieraczkach i milczącego podrzucania warzyw z ogródka. Jedyną osobą, która przełamuje ten pakt milczenia i nie boi się powiedzieć, co myśli, jest Arantxa, sparaliżowania po wylewie córka Miren. ale nawet ona robi to za pomocą iPada i tylko dlatego, że jako osoba uważana z powodu choroby za “głupią”, więc niezdolną do udziału w tych grach, znajduje się jakby poza społeczeństwem. Ale to ona doprowadzi do kontaktu między sprawcą a ofiarą oraz aktu skruchy i przebaczenia.
Baskowie nie są jeszcze w stanie rozmawiać o bolesnej przeszłości, bo jest ona ciągle świeża, aktualna i paraliżuje wszelkie próby porozumienia, torpedowane przez poszczególne “monologi wewnętrzne” i frazesy. Ten aspekt współczesności jego kraju udało się Aramburu ująć wręcz po mistrzowsku. Nie zawiódł także w kwestii budowania napięcia w wątku dotyczącym rozpadu więzi. Jednak same postaci są za bardzo jednowymiarowe, jakby żywcem wyjęte z moralitetu. Nie pozwalający sobie na minimum radości w życiu syn ofiary kontra jego hedonistyczna siostra. Zagorzały bojownik o wątpliwych zdolnościach intelektualnych kontra jego brat intelektualista, ale niechętny polityce. Szlachetny i zdolny Txato kontra jego nieporadny, ale sympatyczny przyjaciel Joxean. Wreszcie obie główne bohaterki: zajadła i prostacka Miren kontra złamana bólem, ale dzielna Bittori, gotowa nieść kaganek wybaczenia, nawet tam, gdzie jej nie chcą. Główne zarzuty wobec Aramburu brzmiały, że w Miren i Joxe Marim nakreślił karykaturę ruchu abertzale i za bardzo przechylił szalę sympatii w stronę ofiar, choć tak naprawdę Bittori jest tak samo kontrolującą i zaborczą matką jak Miren, a Txato ostatecznie wykazał się brakiem wyobraźni i sporą naiwnością.
I jeszcze o polskim wydaniu. Nie rozumiem coraz częstszej ostatnio maniery zamieszczania słowniczka wyrazów obcych zamiast dawania przypisów lub choćby wyjaśniającego wstępu. Tym bardziej nie rozumiem mechanicznego kopiowania tego słowniczka w innych wersjach językowych. Tekst “Patrii” traci wiele na zrozumiałości, jeśli nie wyjaśnia się od razu znaczenia baskijskich słów, a w niektórych przypadkach przydałby się także zasugerowany lub wyjaśniony kontekst kulturowy. Przez jego brak nie wybrzmiały pewne dość istotne dla budowania atmosfery subtelności. Są przecież przypisy, więc można było je poszerzyć o tłumaczenia. Tym bardziej że tłumaczka nie wiadomo dlaczego zachowała w tekście polskim hiszpańskie słowo “potear”, dając do niego wyjaśniający to zjawisko przypis (może jednak wystarczyłoby przetłumaczenie jako “tradycyjna rundka po barach” lub coś w tym rodzaju, nie miało to aż takiego znaczenia). Kilka przypisów sprawia wrażenie, jakby zostały wyjęte z pierwszych linijek z wikipedii, na przykład ten dotyczący organizacji Gestores Pro Amnistia, która owszem została zdelegalizowana w 2001 roku, w ramach zmasowanej akcji hiszpańskiego sądownictwa przeciwko różnych organizacjom powiązanym z ETA, ale jej rolę przejęły inne organizacje. Kilkoma zdaniami wyjaśnień tu i tam naprawdę można było pogłębić wiedzę polskiego czytelnika o sytuacji w Kraju Basków. Poza tym razi mnóstwo niedociągnięć redakcyjnych: na przykład jest raz “Pamplona”, raz “Pampeluna”, nawet trafił się “Baskijczyk”! Uparte używanie imienia w wołaczu w dialogach, co przy obco brzmiących imionach brzmi często nienaturalnie dla polskiego ucha. No i wreszcie dziwny paradygmat odmiany imienia Arantxy. “Podaj Arantxie” (wym. Arancie), gdzie powinno być mniej karko(języko)łomnie Arantxy (Aranczy). Szkoda, bo Aramburu to autor bardzo świadomy języka i chętnie operujący jego odcieniami.
Fernando Aramburu, Patria, przeł. Karolina Jaszecka, Sonia Draga, Katowice 2018
