Margaret Atwood, Ślepy zabójca

“Ślepy zabójca” to świetnie napisana książka w książce – dwie równoległe historie, wzajemnie się komentujące i z biegiem strony odsłaniające, jak wiele mają ze sobą wspólnego. Nietypowo powieść zaczyna się od śmierci głównych bohaterów. Już na wstępie zostajemy z niewyjaśnionym niepokojem, zagadką, a przecież nie jest to żaden kryminał, a na powieść obyczajową brakuje tu jakiejś takiej intensywności. Atwood z pozoru chłodno przedstawia losy dwóch młodych kobiet – od dzieciństwa do śmierci obu, które dzieli kilkadziesiąt lat. I mimo tego chłodnego spojrzenia, mimo tego, że postacie nie są za bardzo rozbudowane, a ich motywacje nieodkryte, “Ślepy zabójca” wciąga jak najżarliwszy portret psychologiczny.

Być może chodzi o psychologię zbiorową, o losy kobiet, które wychowują się de facto same (choć przy aktywnym udziale wiernej gosposi) i w samotności stawiają czoła temu, co się im przydarza. Śmierć matki przy poronieniu naznacza ich los bardzo wcześnie, bo to właśnie w tym momencie Iris i Laura naprawdę stają się kobietami, mimo że są jeszcze dziećmi. Zetknięcie z obumarłym płodem w blaszanej misce wyznacza punkt zwrotny. Od tej pory są pozbawione właściwej opieki, pozostawione na żer okrutnego świata, w którym o wszystkich decydują mężczyźni. Tyranizujący, zimny ojciec, próby wtłoczenia dziewczynek w przynależne im role społeczne, tę odwieczną kobiecą podległość: surowe nauczanie, wymuszone małżeństwo, uwięzienie w konwenansach, a gdy trzeba także odpowiednich instytucjach. Laura przegrywa te zmagania w młodym wieku, podczas gdy Iris ma szansę się od nich uwolnić – jednak niejako kosztem młodszej siostry, którą się miała opiekować. W ramach pokuty stawia zmarłej pomnik, robi z niej nieśmiertelny symbol – wprawdzie nie do końca wiadomo czego. Ale tak naprawdę jest to pomnik jej samej. Bo to Iris jest “ocaloną” w tej historii, kosztem utraty wszystkiego, co było jej drogie – rodziny, dziecka, ukochanego, domu. W tle mamy pierwszą, potem drugą wojnę światową, wojnę domową w Hiszpanii oraz wielki kryzys, ale najtrudniej jest “ocaleć” z tego, co przynosi zwykłe życie, stawić czoła temu, co wydarza się w zaciszu domowym. Atwood zgrabnie to podkreśla wprowadzając poboczną postać Callisty, która w swojej ostatniej scenie w manierze socrealistycznej rzeźbi postaci silnych prostych kobiet. Zresztą w powieści roi się od symbolicznych komentarzy do losów głównej bohaterki, na co pozwala także szkatułkowa struktura, niczym w “Baśniach tysiąca i jednej nocy”, całe to przesuwanie planów czasowych i mieszanie prawdy z fikcją. Snucie historii jako buntowniczy akt życia.

Margaret Atwood, Ślepy zabójca, przeł. Małgorzata Hesko-Kołodzińska, Wielka Litera, Warszawa 2019

Wolfgang Bauer, Przez morze

To nie jest wakacyjna lektura. Mimo to podczas jednego z popołudni na plaży sięgnęłam po niespodziewanie emocjonujący reportaż Wolfganga Bauera o Syryjczykach, którzy za wszelką cenę chcą dostać się do wymarzonej Europy. Następnego popołudnia skończyłam czytać tę książkę i zapatrzyłam się w morze. Jak by to było, zamiast na plaży kantabryjskiej, znaleźć się na jakiejś śródziemnomorskiej i wypatrywać teraz śladów nocnych desantów, przepełnionych kutrów oczekujących na odpowiedni moment, w napięciu obserwować ruchy straży przybrzeżnej. Wchodzę do wody i kładę się na fali, myśląc o tym, że w tym samym czasie, gdy dla mnie i tysięcy innych sytych mieszkańców Europy letnie morze stanowi miłą ochłodę i zachęca do zabawy, gdzieś całkiem niedaleko tysiące uchodźców widzą w nim tylko utrapienie i ryzyko rychłej śmierci. “Przez morze” to nie jest wakacyjna lektura, ale chyba trzeba takie książki czytać na wakacjach, w tych idyllicznych okolicznościach, w których bardzo wyraźnie widać nasze uprzywilejowanie.

Bauer też jest uprzywilejowany. Dla niego przygoda z przemytnikami ludzi kończy się nie więzieniem i depresją, lecz cichą deportacją i powrotem do pełnego kolejnych projektów biurka. On nie musi podejmować kolejnego desperackiego wysiłku. Podobało mi się, że nie wstydził się tego podkreślić w książce. W gruncie rzeczy jej syryjscy bohaterowie też są w jakiś sposób uprzywilejowani. W pewnym momencie straciłam rachubę liczonych w tysiącach euro opłat, okupów, łapówek, prowizji, jakimi obracali podczas kolejnych prób przeprawienia się do Europy. Z przerażeniem czytałam fragmenty odsłaniające biznes, jaki kręci się na desperacji tych ludzi. Chwilami reportaż zamieniał się w thriller, książkę przygodową, dramat psychologiczny. Dawno nie pochłonęły mnie tak bardzo losy bohaterów literackich.

Właśnie dlatego, że Autor odchodzi od pozornie neutralnego raportowania o wydarzeniach (reportaż przecież nigdy nie jest neutralny, najwyżej usilne zachowanie pozorów neutralności sprawia, że jest płaski i ryzykuje popadnięcie w sztampę), naprawdę angażuje Czytelniczkę w losy swoich bohaterów. Nagle nie są to już jacyś “inni”, “tamci”, “obcy”, o których pisze się jak o egzotycznych plemionach, które po raz pierwszy stykają się z zachodnią cywilizacją. Okazuje się, że to tacy sami ludzie jak my, powodowani tymi samymi ciągotami i potrzebami, tak samo szukający swojego miejsca na ziemi, gdzie mogliby spokojnie żyć, pracować i wychowywać dzieci, tak samo walczący o byt i sprawiedliwe traktowanie. Ich nieszczęście polega na tym, że trafili w niewłaściwe miejsce i czas, tak jak moje szczęście polega na tym, że trafiłam w całkiem znośne miejsce i nie najgorszy czas. Okładka paszportu, odcień skóry, religia – niczego z tych rzeczy nie wybieramy, dostosowujemy się do tych okoliczności na ile możemy. Niektórzy czasami odmawiają tego dostosowania i stają się wówczas bohaterami reportaży.

 

Wolfgang Bauer, Przez morze, przeł. Elżbieta Kalinowska, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2016

Dominika Słowik, Zimowla

Zaczyna się niespiesznie, jest dziwna i wydaje się skomplikowana. Ale już po kilkudziesięciu stronach “Zimowli” wciągnęłam się tak mocno, że musiałam sobie dawkować codzienną porcję. Jest to wprawdzie książka gruba, ale poprowadzona wartko narracja sprawia, że czyta się ją szybko.

Narratorką “Zimowli” jest młoda dziewczyna, a jej historia opowiedziana została w dobrym stylu zarówno klasycznej Bildungsroman, jak i młodzieżowych powieści przygodowych. Mamy tu wszystkiego po trochu – jest nieco tajemnicza historia kryminalna, którą chcą rozwikłać młodzi bohaterowie, jest lunatykująca koleżanka, którą mieszkańcy miasteczka łączą z cudownym obrazem Matki Boskiej, jest świetnie zarysowany ojciec fantasta i życiowy nieudacznik, no i wreszcie żelazna babka i jej “babizna” (to słowo mnie urzekło) niczym ostatnia instancja, pod której obronę… no ale nie będę zdradzać.

Dominika Słowik świetnie zarysowała również miałomiasteczkowy świat wyimaginowanej Cukrówki. W ten sposób na mapie wyobrażonych miejsc powstało polskie Macondo. Jednak największą siłą tej powieści jest to, w jaki sposób autorka uchwyciła polskie przemiany. Po raz pierwszy w polskiej powieści spotykam się z opisem tamtego czasu, który tak blisko oddaje moje wspomnienia tamtego dziwnego czasu, gdy jako dziecko jednego roku maszerowałam w obowiązkowym pochodzie pierwszomajowym, by w kolejnym brać udział w obowiązkowej mszy na rozpoczęcie zajęć szkolnych. W “Zimowli” dawne nieustannie wyłania się zza nowego, spuścizna babki komunistki jest jedynym pewnym materialnym dobrem rodziny, a wszystko, co wydarza się po jej symbolicznym wyjeździe do USA jest chwiejne i zepsute, pogrążone w majakach. Tak celne uchwycenie tamtego czasu zachwyciło mnie tym bardziej, że autorka jest zdecydowanie młodsza ode mnie i pewnych rzeczy nie może pamiętać. Być może małomiasteczkowe życie to przykład historycznego długiego trwania i to, co gdzie indziej pojawiło się nagle i zostało szybko pogrzebane, w takich warunkach trwa dalej, choćby nawet podskórnie.

Dominika Słowik stworzyła świetną, wielowątkową i wielowarstwową powieść. W dodatku sprawnie operuje językiem i tworzy sugestywne, miejscami gęste opisy, dzięki czemu potrafi tchnąć życie w swoje postaci i opisywane miejsce.

 

Dominika Słowik, Zimowla, Wydawnictwo Znak, Kraków 2019

Eric Karpeles, Prawie nic. Józef Czapski. Biografia malarza

Kiedy byłam nastolatką, z wypiekami na twarzy czytałam “Na nieludzkiej ziemi” Józefa Czapskiego. To były lata dziewięćdziesiąte, ta nagła odwilż dotycząca historii najnowszej, która sprawiła, że sięgaliśmy po tego rodzaju dzieła – świadectwa celowo zapomnianych wydarzeń. Katyń, powstanie warszawskie, droga na Zaleszczyki stały się nagle tak ważne, jakby zdarzyły się wczoraj albo przynajmniej tuż przed ogłoszeniem stanu wojennego.

Mama opowiada, że czytała “Na nieludzkiej ziemi” w formie tych małych samizdatowych książeczek, które jej kuzyn szmuglował z Francji w puszkach po pomidorach, jak głosi legenda rodzinna. Że dostała ją tylko na jedną noc i siedziała przy słabym świetle nad drobnym drukiem do samego rana. Groza związana z posiadaniem niebezpiecznych materiałów w domu na prowincji.

Tak więc Czapski był jednym z tych herosów mojej młodości. Należał do tej natychmiast rozpoznawalnej grupy Giedroycio-Herberto-Michników, a jego życie co i rusz potykało się o kamienie milowe polskiej historii: Katyń, armia Andersa, Monte Cassino, Maison-Laffitte, odrealniając osobę samego Czapskiego, przenosząc go w sferę mityczną.

I wtedy, na początku XXI wieku, pojawia się amerykański pisarz, który postanawia napisać biografię Józefa Czapskiego, polskiego malarza osiadłego we Francji, człowieka, który przeżył prawie sto lat i był świadkiem najbardziej dramatycznych momentów XX wieku. Eric Karpeles wykonał kawał świetnej biograficznej roboty, odsłaniając nam Czapskiego, jakiego pewnie nie moglibyśmy poznać, gdyby tym tematem zajął się autor polski.

Karpeles niestrudzenie bada związki Czapskiego z poszczególnymi osobami, które były dla niego ważne na przestrzeni lat, ale ku mojemu zaskoczeniu praktycznie pomija jego relacje z Giedroyciem, zwłaszcza w późniejszym okresie, wspominając jedynie o rozłamie, jaki przez lata charakteryzował dom w Maison-Laffitte (pracować i mieszkać razem – to musi być udręka). Polski biograf Czapskiego na pewno poświęciłby temu tematowi obszerny rozdział. Zresztą książka jest trochę jakby pęknięta – do końca II wojny światowej skupia się mocno na życiu Czapskiego żołnierza, polityka, pisarza, żeby potem porzucić prawie te tematy i przedstawiać wyłącznie Czapskiego malarza – starszego pana, który zajmuje się tylko sztuką. Jest to na pewno spojrzenie interesujące i wyciąga na pierwszy plan mniej znane aspekty życia Czapskiego, jednakże pozostawia pewien niedosyt. Czy na pewno nie dałoby się pogrzebać głębiej i znaleźć opinii Czapskiego na temat paryskiego Maja, “Solidarności”, wyboru papieża Polaka, stanu wojennego? Na dobrą sprawę nie wiemy tak do końca, czy tęsknił za ojczyzną, czy podparyska jej namiastka wystarczyła temu kosmopolicie z urodzenia? Wiemy, co myślał o Aronie i Gombrowiczu, czy nie miał opinii na temat Foucaulta albo Gorbaczowa?

Eric Karpeles zdecydował się nie zgłębiać tych tematów i skupił się na przedstawieniu malarskiej twórczości Czapskiego. Jego analiza tych dzieł jest naprawdę wartościowa, daleka od powierzchowności. A przede wszystkim poszukuje psychologicznej głębi, stara się dokonać wiwisekcji artysty – nie żołnierza, intelektualisty, politycznego uchodźcy, lecz brata, kochanka, przyjaciela, człowieka zagubionego w tym wielkim świecie, który czepia się dostrzeżonych detali i przekuwa je w sztukę. Nie robi tego dla sławy i pieniędzy, tylko z duchowej potrzeby. Jest w tym portrecie pewna tkliwość. Karpeles na swój sposób pokochał Czapskiego i postanowił go odnaleźć w rozproszonych po świecie obrazach i relacjach osób, które miały z nimi styczność. Pokochał właśnie Czapskiego-malarza, a nie bohatera dającego świadectwo mrocznych dla narodu czasów, którego miałam okazję poznać, gdy byłam nastolatką.

Są też w tej książce smaczki. Wpływ rozmowy Czapskiego z Orwellem, który bierze sobie do serca opinię Polaka o Stalinie, na ostateczną wersję “Folwarku Zwierzęcego”. Relacja malarza z Anną Achmatową, która poświęciła mu wiersz będący wspomnieniem z ich spotkania. Wreszcie skierowane do biografa pytanie ciotecznego wnuka Czapskiego, syna europosłanki, czy wuj Józio naprawdę był gejem, bo w rodzinie się o tym dobitnie milczy. W tym momencie pomyślałam, że dobrze się stało, iż biografię Czapskiego napisał Amerykanin, któremu łatwiej było uniknąć skandalizującej otoczki i odwiecznych polskich sporów o prawdę.

Przydałoby się wyciągnięcie obrazów Czapskiego z muzealnych magazynów i przygotowanie porządnej wystawy retrospekcyjnej w jednym z Muzeów Narodowych. Swoją książką Karpeles sprawił, że zainteresowałam się malarstwem autora “Na nieludzkiej ziemi” i chętnie bym się zapoznała z nim bliżej.

 

Eric Karpeles, Prawie nic. Józef Czapski. Biografia malarza, przeł. Marek Fedyszak, Noir sur Blanc, Warszawa 2019

Margaret Atwood, Testamenty

Jako wielbicielka “Opowieści podręcznej” – zarówno książki, jak i serialu, raczej mało skwapliwie sięgnęłam po “Testamenty”. Ciągi dalsze często rozczarowują, zamykają stworzony w pierwszej części świat w ramach, które nie zawsze z łatwością się akceptuje.

Wciągnęłam się w historię trzech kobiet, dopóki każda z nich opowiadała o wydarzeniach dotyczących siebie samej. Było nawet kilka przejmujących momentów, fragmentów tak mocnych, że trzeba było odłożyć na moment lekturę, przejść się, zerknąć w pocztę i facebooka, przetrawić opisywane wydarzenia. Wizyta Agnes u dentysty, desperacja Becki, która nie chce wyjść za mąż, wieczne napięcie i gra toczona pomiędzy Ciotkami Założycielkami. Jednocześnie sugestywnie opisywany Gilead sprawia, że czytelniczka wstrzymuje oddech i zastanawia się, czy w ogóle mogła by tam przetrwać.

Tyle że ostatecznie powieść rozczarowuje. Sensacyjne splecenie wątków i polityczna intryga mnie nie przekonały, wydały mi się spłycone, rodem z taniego kryminału. Tożsamość bohaterek i łączące je więzy szybko przejrzałam, a scena, w której one się tego dowiadują, była tak banalna, że aż zabolało. I od tamtej pory było już coraz gorzej. Odłożyłam skończoną książkę z ulgą i lekkim niesmakiem.

Gdy serial robi z June superwoman i skupia się na scenach przemocy, można to złożyć na karb normalnej dla telewizji pogoni za sensacją, ale gdy świetna pisarka porzuca psychologiczną głębię swoich postaci na rzecz prostackiej akcji – coś zdecydowanie jest nie tak. A szkoda, bo książka zapowiada się świetnie.

 

Margaret Atwood, Testamenty, przeł Paweł Lipszyc, Wielka Litera, Warszawa 2020

Krzysztof Varga, Sonnenberg

“Sonnenberg” to opowieść o Budapeszcie. A Budapeszt, jak głosi ten oklepany frazes, w tym przypadku jednak bardzo trafny, to nie tylko miasto, ale również stan umysłu. Dlatego stany emocjonalne głównego bohatera idealnie łączą się z wędrówkami po mieście. Tutaj przestrzeń splata się z czasem i odsłania pokłady nieprawdopodobnych ciągot i perwersyjnych odczuć. Jeśli chcecie zrozumieć Węgry, jeśli chcecie pojąć, o co chodzi z tym całym Orbanem, przeczytajcie książkę Vargi. Nic więcej nie trzeba na ten temat pisać.

Dla mnie, mieszkanki Budapesztu w latach 2006-2007, momentu kluczowego dla obecnej sytuacji politycznej (widziałam Orbana na wiecach pod Parlamentem, uciekałam przed armatkami wodnymi w rocznicę października, chodziłam wśród pasów Arpada i flag z wyciętym środkiem), “Sonneberg” jest jak Proustowska magdalenka. Każdy akapit przywołuje wspomnienia, budzi tęsknotę, wskrzesza tamte nieokreślone i nienazwane wówczas, z braku wiedzy, wrażenia. Po wieczornej porcji lektury, jeszcze przed zaśnięciem, wyciągam telefon i w aplikacji Google Maps odwzorowuje ścieżki głównego bohatera i nakładam na nie własne. U Vargi jest naprawdę wszystko, co wtedy odczuwałam. Bohater powieści mieszka w prawie bajkowej Budzie i tęskni za Zugló, także moją dzielnicą, którą instynktownie stawiałam wtedy ponad wzgórza budańskie i bliskość Wzgórza Gellerta. Chowa się w ciszy placu Franciszkanów, gdzie ja również przelotnie, między przesiadkami prawie, kryłam się przed natłokiem zdarzeń i wrażeń. Lubi te bułeczki ze słodkim twarożkiem. Przywołuje bezdomnych zamieszkujących przejścia podziemne, którzy nieustannie wracają także w moich wspomnieniach. Jeździ tramwajami po bulwarach, których idealne ścieżki przez kolejne dzielnice do dziś mnie zachwycają. Mierzy się wreszcie z trudną historią węgierską, którą tak bardzo starałam się zrozumieć. I z tym dziedzictwem Arpada i jego towarzyszy, którzy zapadli się w naddunajską kotlinę, a ich potomkowie nadaremnie starają się stamtąd wyrwać. Bo Węgry to również stan umysłu, nawet jak mieszkasz w Kanadzie.

Brawo dla Autora za niespodziankę fabularną i jeszcze większą za brak jej rozwinięcia i wyjaśnienia. W ten sposób trzeba wrócić do początku i przeczytać powieść raz jeszcze, znając już tę tajemnicę. Za jakiś czas z pewnością wyprawię się po raz kolejny na place i ulice Budapesztu poprzez karty “Sonnenberg” (po węgiersku Naphegy).

 

Krzysztof Varga, Sonnenberg, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018

Gaston Dorren, Babel

Od kilku lat żyję w miejscu ogarniętym obsesją nauki języków. Tyle że powodem tej nauki jest zwykle potrzeba udokumentowania znajomości języka w celu zdobycia dobrej posady, naprawdę rzadko kto robi to dla siebie, by komunikować się z odległym wycinkiem świata lub po prostu miło spędzać czas. Mnie nauka języka obcego zawsze sprawiała ogromną frajdę. A najbardziej ten moment, gdy się ją zaczyna i podręczniki oraz kursy na każdym kroku odsłaniają coś nowego i w swej odmienności fascynującego.

Lektura “Babel” Gastona Dorrena to był dla mnie powrót do tego uczucia, chociaż większości opisanych w książce języków nie znam i (być może na razie) nie zamierzam się uczyć. Spodziewałam się raczej bardziej monotonnych opisów i wykładów z gramatyki historycznej, na które zresztą jako niedorobiona filolożka ostrzyłam sobie pazurki. Dorren jednak mnie zaskoczył, każdy opisywany język czyniąc powodem do zajęcia się jakimś szerszym tematem. I było to zaskoczenie na plus, gdyż dzięki temu książka nie tylko ani przez moment mnie nie nużyła (co się zdarza innym lingwistycznym wywodom, jeśli pojadą bardziej w stronę naukowości), ale wręcz sprawiła, że na różne kwestie spojrzałam świeżym okiem. No i oczywiście wielu rzeczy się dowiedziałam.

Niby wiem, że arabski znacząco wpłynął na języki europejskie – w końcu znam hiszpański, gdzie te wpływy są chyba najbardziej widoczne – ale zestawienie znajomo brzmiących słów mimo wszystko mnie zaskoczyło. Hindi i urdu to jeden czy dwa języki? Nigdy nie miałam co do tego jasności, dzięki “Babel” wreszcie rozumiem lingwistyczną sytuację Azji Południowej. Zarezerwowane tylko dla kobiet słowa w japońskim, rozbicie jawajskiego na różne rejestry w zależności od relacji społecznych osób komunikujących się? To tylko niektóre fascynujące historie, jakimi zajmuje się w swej książce Gaston Dorren. Przypomniał mi ten dreszczyk emocji związany z poznawaniem nowego języka oraz to, że tak bardzo łączy się on z kulturą, kontekstem, w jakim się go używa. Na fali tych radości zapisałam się na kurs online porzuconego parę lat temu chorwackiego. Nie wiedziałam, że to język tonalny!

 

Gaston Dorren, Babel. W dwadzieścia języków dookoła świata, przeł. Anna Sak, Karakter, Kraków 2019

 

Nuria Labari, La mejor madre del mundo

Być może nigdy nie sięgnęłabym książkę, która tytułem i okładką przywodzi na myśl postnewage’owe poradniki świadomych siebie i swojego macierzyństwa kobiet. Jednak do lektury zobligował mnie program klubu czytelniczego, w którym obecnie uczestniczę. Była to pierwsza książka z listy, jaką przeczytałam, i od razu strzał w dziesiątkę.

Wyobraź sobie kobietę jakoś tak w ostatniej płodnej dekadzie swojego życia, która w dodatku nigdy nie marzyła o tym, żeby zostać matką. Dodaj do tego książkę, której autorka już na pierwszej (może drugiej) stronie pisze, że każda kobieta jest matką, nawet jeśli nią nie jest. Następuje gwałtowna reakcja ze strony opisanej wyżej czytelniczki, przerywa lekturę, zastanawia się, czy to tak serio, czy jest to tylko element postmodernistycznej strategii literackiej. Z niedowierzaniem czyta ten akapit raz jeszcze, potem kolejny i kolejny. Nim przerzuci stronę, zdecydowanie wsiąkła w tę opowieść.

Nuria Labari jest matką i chciała napisać książkę o swoim macierzyństwie. Jednak nie po to, by dawać rady i zachęcać do określonych zachowań. Raczej po to, by twórczo zmierzyć się z dychotomią matki jako osoby zarazem publicznej i prywatnej. Sięgnęła oczywiście do własnych doświadczeń, jednak nie należy zapominać, że “La mejor madre del mundo” jest powieścią, zresztą osadzoną w tak modnym ostatnio nurcie autofikcji.

Pierwszoosobowa narratorka to mieszkanka Madrytu, przedstawicielka wyższej klasy średniej, osoba zamożna, wykształcona, w dodatku szczęśliwa żona podejrzanie idealnego mężczyzny. Bohaterka znajduje się już w przedostatniej płodnej dekadzie swojego życia – a mówiąc ściślej ma problemy z wyprodukowaniem porządnych jajeczek, które uległyby normalnemu zapłodnieniu i dały jej wymarzone potomstwo. Ponieważ jest zamożna, może zdecydować się na procedurę in vitro, w wyniku której na świat przychodzi jej córka nr 1, a kilka lat później także córka nr 2. “La mejor madre del mundo” to opowieść o macierzyństwie, napisana z punktu widzenia oczytanej, świadomej kobiety, która obserwuje zmiany, jakie zachodzą w jej życiu na kolejnych etapach macierzyństwa.

Jest to również jedna z najbardziej inteligentnych krytyk współczesnego społeczeństwa, jakie ostatnio czytałam. Za macierzyństwem stoi silny sektor komercyjny (od klinik in vitro poprzez wszelkie markowe akcesoria dla dzieci po internetowy handel matczynym mlekiem). Dodatkowo matki znalazły się nagle na celowniku – ciągle muszą zastanawiać się, czy oby naprawdę robią wszystko, co mogą, dla dobra swojego dziecka. Bohaterka powieści również często zadaje sobie to pytanie. Jednak gdy tylko się ono pojawia, stara się je rozbroić za pomocą całego aparatu socjologicznego i filozoficznego, jaki daje jej do dyspozycji jej wykształcenie i oczytanie.

W powieści nie ma tematów tabu – jest zdrada małżeńska, aborcja, brzuchy do wynajęcia, ekomacierzyństwo i szaleństwo współczesnych matek-lwic, gotowych żywcem pożreć inne dzieci, by ich potomstwo mogło zabłyszczeć na przedszkolnej scenie. Jest trudny temat godzenia kariery zawodowej z byciem matką i tego, gdzie w tym wszystkim znajduje się ojciec. Labari nie boi się postawić tezy, że prawdziwa równość między obojgiem rodziców jest tak naprawdę niemożliwa. I zobrazować to dynamiczną sceną, w której bohaterka patrzy na pogrążonego w sjeście męża i zdaje sobie sprawę, że jej organizm fizycznie jej na to nie pozwoli. Jak więc możemy być równi, skoro ty spokojnie ucinasz sobie drzemkę, a ja od dwóch lat jestem w ciągłym pogotowiu?, pyta, ale nie ma w tym złości i buntu, jest tylko trzeźwa konstatacja, z której wynikają głębsze przemyślenia na temat równości.

Labari nieustannie przenosi punkt widzenia ze sfery prywatnej na publiczną, pokazując, że właściwie nie ma między nimi rozgraniczenia. Współczesna matka ma obowiązki, o prawach słuch zaginął. Bohaterka książki decyduje się więc wyrąbać sobie ścieżkę do tych praw. Gdy decyduje się na aborcję, zaznacza wobec przesłuchującej ją psycholog, że jest to jej decyzja, choć przedyskutowana z partnerem, który przypadkiem jest tego samego zdania, choć to akurat nie ma znaczenia. Nie jestem jedynie konstruktem społecznym, jestem też człowiekiem, należy mi się autonomia, zdaje się mówić w tym, dość mocnym zresztą rozdziale. W ogóle w całej książce więcej jest takich scen, które swoim zdecydowaniem zdają się kwestionować liczne wygodne konsensusy i skróty myślowe, do jakich jesteśmy przyzwyczajeni. Tak jak to zdanie o immanentnym macierzyństwie każdej kobiety, które odrzuciło mnie na samym początku. Ostatecznie jestem skłonna, pod pewnymi warunkami, przyznać autorce rację. Jej przemyślenia stanowią na pewno ciekawą propozycję w różnych debatach wokół macierzyństwa, feminizmu, równości, konsumpcjonizmu czy edukacji.

 

Nuria Labari, La mejor madre del mundo, Literatura Random House, Barcelona 2019

Barbara Klicka, Zdrój

Powieść zaczyna się intrygująco. Młoda kobieta pakuje walizkę i rusza na uzdrowiskowy turnus (skierowanie z ZUS), gdzie już od pierwszych chwil styka się z innym światem, agresywnym, wręcz krwiożerczym, choć jednocześnie pełnym chorób i ułomności. Młoda przeciwko starym, niedoświadczona przeciwko wyjadaczom, delikatna przeciwko poddanych znieczulicy współpacjentkom, pielęgniarkom, lekarkom. Bohaterka staje się również ofiarą nachalności fizjoterapeuty. Pojawia się dylemat – poddać się jego oślizgłym awansom czy narazić na ból i szykany. Kiedy akcja nabiera krągłości i rumieńców, nagle dochodzi do onirycznego zwrotu i powieść osuwa się w odmęty majaków osoby po silnych środkach przeciwbólowych. Świetnie zapowiadająca się satyra na system oraz niebanalna historia kobiecego dojrzewania w cieniu choroby zmienia się w quasi-poetyckie wizje jednostki wyalienowanej bez przekonującego powodu. Bohaterka traci moją sympatię, jej ruchy stają się niezrozumiałe, ba, całe fragmenty stają się niezrozumiałe. Język się plącze, postacie poboczne wypotwarzają się jak w delirycznym śnie i na koniec nie wiem, o czym była ta książka. Co Autorka chciała tak naprawdę opowiedzieć?

A więc rozczarowanie. Choć bronią się świetne satyryczne fragmenty, broni się zjadliwy, lecz zarazem subtelny język. Bronią się celne dialogi, które genialnie opisują świat przedstawiony. Ciekawe jest zestawienie pobytu trzydziestokilkuletniej Kamy w dorosłym sanatorium ze wspomnieniami z dzieciństwa. Bardzo mocny wątek, potencjalnie mogący pokazać, że osoba przewlekle chora nigdy nie staje się dorosła. Dobrze zagrał motyw molestowania i w ogóle tej niedopowiedzianej sanatoryjnej seksualności, zestawionej z ułomnościami fizyczności. Jednak kuriozalna scena, w której Kamie dosłownie wciskają dziecko w brzuch (i to z powodzeniem!) psuje wszystko, co ta niedługa przecież powieść do tej pory udatnie zbudowała. Szkoda.

 

Barbara Klicka, Zdrój, Wydawnictwo W. A. B., Warszawa 2019

Didier Eribon, Powrót do Reims

Autobiografia intelektualna pochodzącego z klasy robotniczej pisarza jako przewrotny coming out, a jednocześnie wnikliwa i bolesna diagnoza społeczna. Zawsze zaskakiwało mnie to, w jaki sposób tuzy akademii, dziennikarstwa i polityki, z pozoru inteligentni, błyskotliwi i otwarci ludzie potrafią zamknąć się w wąskim kręgu własnej grupy społecznej i ze swojej pozycji stawiać diagnozy, które nie zawsze sprawdzają się w świecie spoza ich doświadczenia. Być może rzeczywiście trzeba być kobietą, by zrozumieć strach przed niepożądaną ciążą, albo osobą z biednej rodziny, by pojąć, skąd taka popularność partii obiecującej bezpośrednie, regularne transfery pieniężne. Eribon świetnie diagnozuje trzy kwestie, które często są naświetlane zbyt pobieżnie lub sztampowo, tracą wielowymiarowość. Z jednej strony jest to konserwatywno-liberalny zwrot lewicy po Maju ’68, czyli “zmieszczanienie” buntowników i oddanie rewolucji walkowerem. W tym przypadającym niedługo po jej 50. rocznicy okresie jest to tym ważniejsze. Maj ’68 był w oczach Eribona raczej upomnieniem się młodego pokolenia o przynależną im władzę niż faktycznym przeoraniem społeczeństwa, jak to chce pokazać lekko zawstydzona ówczesnym rzucaniem kamieniami obecna elita. Z drugiej strony, francuski pisarz bezlitośnie obnaża skrajną klasowość francuskiego społeczeństwa, w którym rządzą “dystynkcje”. Używa w tym celu przykładu własnych doświadczeń, ale jednocześnie nawiązuje do tekstów literackich i akademickich innych osób, które przeszły podobną drogę, np. Annie Ernaux albo Jamesa Baldwina. Dzięki temu jego książka nie staje się zbiorem anegdot, lecz prawdziwym rozrachunkiem z własną przeszłością oraz sytuacją całego kraju. Być może w pierwszych rozdziałach, w których opisuje swoją rodzinę i jej losy, można odnieść wrażenie, że takie epatowanie brzydotą i biedą jest przesadzone, jednak ostatecznie broni się jako element retoryki, a także pewnej prawdy, którą Autor chce nam przekazać.

Wreszcie jest trzecia, bardzo istotna współcześnie kwestia. Dlaczego klasa robotnicza głosuje na skrajną prawicę? Tutaj znowu Eribon staje na wysokości zadania. Nie biadoli i nie rwie włosów z głowy, jak to lubią robić liberalni komentatorzy i ich klakierzy od “patologii 500+”. Skrupulatnie, prawie sucho wylicza przyczyny takiego zachowania klas ludowych. Przy okazji mimochodem rozprawia się z nacjonalizmem i ksenofobią, trafnie pokazując, że to właśnie klasy rządzące czerpią korzyści z antagonizmów rasowych. Wydawałoby się, że nie jest to nic odkrywczego, jednak takie dobitne ujęcie sprawy na pewno pomaga uporządkować myślenie.

Książka Eribona powinna stać się lekturą obowiązkową polskiej klasy politycznej i jej intelektualnych akolitów. Obawiam się jednak, że wnioski z tej lektury wyciągnie, jak zawsze, tylko Jarosław Kaczyński.

 

Didier Eribon, Powrót do Reims, przeł. Maryna Ochab, Karakter, Kraków 2019